Pokolenie smartfonów, czyli wpływ korzystania z nowoczesnych technologii na rozwój dziecka
Współczesne pokolenie dzieci i młodzieży to osoby urodzone w rewolucji cyfrowej. Nie znają i nie wyobrażają sobie świata bez tabletów, smartfonów i szybkiego łącza internetowego. Znacznie sprawniej posługują się nowymi technologiami niż opasłymi tomami encyklopedii czy drukowanymi słownikami. Nikogo nie dziwi już widok dwulatka grającego w wózku na smartfonie czy tablecie. Takie przemiany społeczne (postęp technologiczny, cyfryzacja życia) nie pozostają bez wpływu na rozwój i funkcjonowanie dzieci i młodzieży.
Nowe technologie są obecnie wykorzystywane niemal w każdej dziedzinie życia i posługiwanie się nimi przynosi wiele pozytywnych jak i negatywnych skutków.
Dzięki nim uzyskujemy zwiększone możliwości komunikowania się i docierania do wielu osób, szeroki dostęp do informacji i materiałów edukacyjnych, możliwość nauki oraz zwiększania własnych umiejętności i kompetencji. Możemy również korzystać z nowych form rozrywki oraz uczestniczyć wirtualnie w wielu interesujących wydarzeniach na świecie. Badania pokazują jednak, że intensywne i regularne korzystanie z nowych technologii odciska trwałe piętno na funkcjonowaniu młodych ludzi, wpływają na rozwój ich mózgu, a także zdrowie somatyczne i psychiczne.
Dzieci w wieku przedszkolnym mają coraz większy dostęp do nowych technologii i coraz lepsze umiejętności zarówno motoryczne jak i poznawcze, aby aktywnie korzystać z różnych gier i aplikacji. Badania wskazują, że statystycznie większość dzieci w tym wieku korzysta ze stałą częstotliwością z różnych mediów i urządzeń mobilnych (około 92%), a ich rodzice pobierają specjalne aplikacje do używania przez dzieci (Grzegorzewska i Cierpiałkowska za: McCloskey, i in., 2018). Średni czas spędzany przez dzieci przedszkolne przed ekranem (smartfon, tablet, telewizor i inne) waha się od dwóch do pięciu godzin (Grzegorzewska i Cierpiałkowska za: Paudel, Jancey, Subedi i Leavy, 2017).
Badania nad korzystaniem przez dzieci w wieku przedszkolnym z różnych form “ekranowych” dotyczą zarówno pozytywnych jak i negatywnych jego aspektów. Wpływ pozytywny obejmował wzrost umiejętności czytania i pisania, rozwój zdolności matematycznych, poprawę umiejętności rozwiązywania problemów i poczucie samoskuteczności. Wśród czynników wyjaśniających zaobserwowane efekty znalazły się między innymi: cechy aplikacji i gier oraz rola rodziców – nadzór i wspólne uczestnictwo (Grzegorzewska i Cierpiałkowska za: Herodotou, 2018). Regularne i częste korzystanie z telefonów, tabletów i komputerów może mieć jednak negatywny wpływ na rozwój dzieci w tym wieku. Badania wskazują, że zbyt wczesna i zbyt intensywna ekspozycja ekranowa wpływa na wzrost wskaźnika masy ciała, otyłość, problemy ze snem, trudności w rozwoju mowy, zmniejszenie zdolności poznawczych i umiejętności wykonawczych, w tym uwagi, odraczanie gratyfikacji, samoregulacji emocjonalnej i umiejętności rozwiązywania problemów (Grzegorzewska i Cierpiałkowska za: Wolf, Wolf, Weiss i Nino, 2018).
W rozwoju człowieka istnieją szczególne okresy, w których zmiany organizmu zależą od pewnych form stymulacji, a podatność na nią ewoluuje w toku rozwoju. Niektóre formy stymulacji sensorycznej w pewnym jego okresie oddziałują na jednostkę silnej niż w innym. Dzieciństwo i adolescencja należą do okresu rozwojowego, w którym jednostka charakteryzuje się silną podatnością na tego rodzaju stymulację ze względu na niedojrzałość układu nerwowego. Stymulacja sensoryczna podczas korzystania z gier wideo i internetu oddziałuje w sposób specyficzny poprzez aktywizację struktur mózgowych odpowiedzialnych za pamięć, nagrodę i motywację oraz kontrolę poznawczą i może prowadzić do zmian w strukturze i aktywności mózgu. Dotychczasowe badania sugerują że w procesy związane z nadużywaniem internetu i gier wideo zaangażowane są specyficzne struktury mózgowe do których należą przede wszystkim ośrodki nagrody kontroli poznawczej, pamięci i motywacji.
Na płaszczyźnie molekularnej, neuroprzekaźnikowej i behawioralnej uzależnienie od gier i internetu wykazuje wiele cech wspólnych z uzależnieniem od środków psychoaktywnych (Grzegorzewska i Cierpiałkowska, 2018).
Negatywne skutki zdrowotne budzą wśród dorosłych szczególny niepokój. Powszechne korzystanie przez dzieci i młodzieży ze smartfonów współwystępuje z jedną z najczęstszych dermatoz, tj. alergicznym kontaktowym zapaleniem skóry (allergic contact dermaitis, ACD). Badania wykazują że w latach 2010-2012 zdiagnozowano 37 przypadków ACD wywołanego ekspozycją na nikiel i chrom, które uwalniają się na powierzchni smartfonów. Statystyki dotyczą zarówno populacji dorosłych jak i dzieci, korzystających ze smartfonów. Do objawów ACD należą: grudkowo-pęcherzykowa wysypka na twarzy, szyi, dłoniach, nadgarstkach, uszach, udach oraz uczucie świądu i pieczenia w zmienionych obszarach skóry. Objawy zazwyczaj ustępują mniej więcej po 10 dniach od zaprzestania korzystania smartfonów (Grzegorzewska i Cierpiałkowska za: Richardson, Hamann, Hamann i Thyssen, 2014).
Ponadto nadmierne korzystanie z urządzeń mobilnych wpływa również na układ mięśniowo-szkieletowy dzieci. Bywa, że do pediatry trafiają rodzice z maluchami, które nie mają odpowiednio do wieku rozwiniętych mięśni dłoni, ponieważ czynnościami, które dominowały w ich zabawach, było użytkowanie tabletu, smartfonu, a nie rysowanie i kolorowanie kredkami.
Spędzając czas przed ekranem dziecko zostaje pozbawione możliwości kontaktu z drugim człowiekiem. Jego słownictwo nie wzbogaca się, a mowa i wymowa nie mają okazji do rozwijania się w naturalnych sytuacjach komunikacyjnych.
Rozwój ludzkiego mózgu wymaga równowagi między bodźcami środowiskowymi, a tymi, które biorą się z kontaktów z ludźmi. Pozbawiony tego mózg nie działa właściwie, nie mogąc tworzyć odpowiednich połączeń neuronowych. Bodźce płynące z ekranów urządzeń takich jak komputer, telewizor, smartfon powodują zahamowanie naturalnego rozwoju komórek lewej półkuli mózgu (odpowiedzialnej m.in. za tworzenie i odbieranie mowy). Język nie rozwija się lub czyni to z wielkim opóźnieniem.
Powołując się na doświadczenia z innych krajów, m.in. w Francji czy Wielkiej Brytanii – eksperci wskazują, że zakaz używania przez uczniów telefonów komórkowych w szkołach przynosi pozytywne efekty zarówno pod względem wyników w nauce, jak i poprawy interakcję z rówieśnikami (Paszkowska-Rogacz, 2018).
Z jednej strony podkreślają, że korzystanie z technologii (pod bacznym okiem rodzica czy opiekuna) pozytywnie wpływa na rozwój dziecka (przyspiesza go), z drugiej zaś prowadzi do zaburzenia rozwoju poprzez nadmiar bodźców i osłabienie zdolności empatii. Bezdyskusyjny pozostaje jednak wpływ długotrwałego siedzenia przed ekranem na rozwój fizyczny, w tym w szczególności na zmiany w szyjnym odcinku kręgosłupa, przeciążenie nadgarstków nadmiernym korzystaniem z tabletu czy laptopa, a także na rosnącą nadwagę u coraz młodszych dzieci, które zamiast biegać po podwórku „wędrują” w wirtualnej przestrzeni.
Poniżej przedstawiono profilaktykę uzależnienia od urządzeń ekranowych, czyli zasady korzystania przez dzieci z urządzeń technologicznych (Grzegorzewska i Cierpiałkowska za: Young, 2015):
ü od urodzenia do 3 roku życia – nigdy/nigdzie – żadnej technologii, całkowity brak dostępu dziecka do smartfonów komputerów i telewizji. Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (American Psychiatric Association, APA) twierdzi, że dziecko w tym okresie życia nie powinno w ogóle korzystać z tak zwanych urządzeń ekranowych, gdyż jakikolwiek kontakt z nimi zakłóca u niego rozwój komunikacji społecznej oraz kształtowania prawidłowych więzi emocjonalnych z rodzicami i innymi członkami rodziny. Dziecko całkowicie pozbawione dostępu do tych urządzeń może rozwijać się prawidłowo pod względem motorycznym, fizycznym i społecznym.
ü 3-6 rok życia – korzystanie pod ścisłym nadzorem/jedna godzina dziennie – na tym etapie życia rodzice mogą ostrożnie wprowadzać dziecko w świat technologii. Jest to okres krytyczny dla uczenia się przez nie zachowań prospołecznych oraz kompetencji społecznych. Rodzice zbyt często udostępniają dziecku tablet smartfon jako “baby sitter” (opiekunka) lub w nagrodę za zachowanie. Nadmierna ekspozycja dziecka na nowe media może skutkować jego agresywnymi impulsywnymi i zachowaniami.
ü 6-9 rok życia – korzystanie pod ścisłym nadzorem/ do 2 godzin dziennie – dziecko wymaga równowagi między aktywnością fizyczną i kontaktem z nowymi mediami. Nadmierne korzystanie z technologii komunikacyjnych może prowadzić do otyłości. Rodzice nadal powinni ściśle monitorować czas korzystania i treści, z którymi stykają się dzieci za pośrednictwem nowych technologii. Dotyczy to również wyboru odpowiednich gier dostosowanych do wieku dziecka (system PEGI – europejski system oceniania gier pod kątem min. wieku, od którego gra jest dopuszczalna oraz jej zawartości – przemoc, wulgaryzmy, materiały erotyczne). Dziecko nie powinno mieć dostępu do urządzeń ekranowych we własnym pokoju.
ü 9-12 rok życia – integracja – na tym etapie rozwoju dziecko intensywnie rozwija się poznawczo. Powinno mieć świadomość, że nie wszystkie media są edukacyjne. Rolą rodziców jest uczyć dzieci krytycznego i bezpiecznego korzystania z zawartości internetu, dobór właściwych gier wideo, reagowania w sytuacjach problemowych spowodowanych aktywnością dziecka w świecie wirtualnym.
ü 12-18 rok życia – niezależność – na tym etapie rozwoju nastolatek potrzebuje niezależności. Zmieniają się domowe zasady w zakresie samodzielności dziecka. Adolescenci oczekują uszanowania ich prywatności i niezależności w korzystaniu z nowych mediów. Rodzice nie powinni jednak całkowicie pozostawiać swoich nastoletnich dzieci bez nadzoru nad ich aktywnością wirtualną.
Warto zaznaczyć, że korzystanie z urządzeń mobilnych nie powinno być narzędziem motywowania do np. jedzenia czy treningu czystości.
Nowe technologie i urządzenia mobilne stanowią element naszego życia. W korzystaniu z nich, jak w każdej sferze funkcjonowania, potrzebna jest równowaga. W przypadku małych dzieci warto zacząć ją kształtować już od pierwszych chwil. Rodzice powinni sami określić własny stosunek do nowych technologii i dopiero w oparciu o niego wprowadzać swoje dzieci w świat mediów. Tylko wtedy będzie to spójne z przyjętymi wartościami i całym systemem rodzinnym. Istotne jest zorganizowanie dzieciom od czasu do czasu takiej przestrzeni, która jest zupełnie wolna od nowych gadżetów i dostępu do sieci. Ważne jest również korzystanie z nowych technologii wspólnie z dzieckiem (w zależności od jego wieku), towarzyszenie mu w tym, aby uczyć je bycia krytycznym i świadomym odbiorcą treści (Uhis, 2015).
Opracowała mgr Karolina Przystalska
Bibliografia:
· Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Borkowska A., Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2020
· Small, G., Vorgan G., iMózg. Jak przetrwać technologiczną przemianę współczesnej umysłowości, Poznań 2011.
· Schaffer, H.R., Psychologia dziecka, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2018.
· Wysokie Obcasy, Psychologia dla Rodziców, „Tablet to nie smoczek”.
· Uhis Y.T., Media Moms and Dads. A Fact – Not – Fear Approach to Parenting in the Digital Age, 2015, Bibliomotion
Najnowsze komentarze